Right to Challenge

Het right to challenge is een participatievorm die individuele burgers, georganiseerde groepen en verenigingen van burgers, samenwerkingsverbanden of ondernemers de mogelijkheid biedt om een voorstel in te dienen om taken die in hun directe omgeving worden volbracht door of voor (i.e. in opdracht van) een betrokken overheid, over te nemen.

Dat gebeurt op basis van vooraf gedefinieerde criteria en vereisten. Het lokaal bestuur stelt deze criteria en vereisten vast in een reglement. Binnen de voorwaarden van dit reglement kunnen burgers dus bepaalde taken van het lokaal bestuur overnemen omdat zij denken dat ze dat beter, anders, slimmer of goedkoper kunnen.

Een bepaalde taak hoeft dus niet per se goedkoper uitgevoerd te worden. Het lokaal bestuur kan ook de kwaliteit, het bereik of de creativiteit vooropstellen. Het right to challenge, ook wel ‘uitdaagrecht’ of ‘recht om uit te dagen’ genoemd, betekent geenszins dat burger en bestuur tegenover elkaar staan of in concurrentie treden, maar juist dat burgers ruimte krijgen om actief met het bestuur samen te werken aan een betere lokale samenleving. Er worden in de lokale praktijk ook andere termen gebruikt om naar het concept te verwijzen: bewonersbod, right to cooperate, buurtrecht, buurtinitiatief…

Het right to challenge heeft recent zijn intrede gedaan in de zoektocht naar nieuwe methoden om de veranderende verhouding tussen burger en overheid mee vorm te geven.

Het Vlaams Regeerakkoord 2019-2024: We bouwen een kader uit waarbinnen het right to challenge ten aanzien van de gemeenten en de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden georganiseerd kan worden. Hierbij laten we ons inspireren door buitenlandse voorbeelden.

Beleidsnota 2019-2024. Binnenlands Bestuur en Stedenbeleid: Daarnaast volgen we ook de meer experimentele vormen van betrokkenheid, inspraak en co-creatie van lokaal beleid van nabij op. We evalueren deze praktijken, ondersteunen ze waar nodig en schalen ze op waar nuttig. In dit kader bouwen we ook een kader uit waarbinnen het ‘right to challenge’ ten aanzien van de gemeenten en de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden georganiseerd kan worden. Belanghebbenden kunnen door middel van dat recht aangeven dat ze bepaalde bestaande taken van de overheid willen overnemen. Hierbij laten we ons inspireren door buitenlandse voorbeelden.

VVSG zal in de schoot van het labo lokale burgerparticipatie drie lokale experimenten begeleiden om Right to Challenge uit te rollen. De experimenten lopen van de zomer 2021 tot najaar 2022. De experimenten worden begeleid door VVSG, juridisch ondersteund door het Agentschap Binnenlands Bestuur en wetenschappelijk opgevolgd door het steunpunt Bestuurlijke vernieuwing. Uit deze experimenten willen we conclusies trekken of en onder welke vorm Right to Challenge breed uitgerold kan worden in Vlaanderen.

Heb je interesse om deel te nemen aan een experiment? Neem voor mei contact op met joke.vanreppelen@vvsg.be.

Het Agenschap Binnenlands Bestuur schreef een online inspiratiegids met een stappenplan, voorbeelden en concrete handvaten om met Right to Challenge aan de slag te gaan in Vlaanderen. De gids kan je nalezen op Burgerparticipatie | Lokaal Bestuur Vlaanderen.

Aangezien het uitdaagrecht tot op heden een relatief onbekend fenomeen is in Vlaanderen, formuleerden onderzoekers van het Instituut voor de Overheid aan de KU Leuven zes concrete tips voor lokale besturen die plannen hebben om vanaf 2021 te experimenteren met het Right to Challenge (vaak afgekort met het acroniem ‘R2C’).

• Tip 1: Voorzie een ondubbelzinnig regelgevend kader

De eerste stap die lokale besturen dienen te nemen met betrekking tot het Right to challenge, is het opstellen van een ondubbelzinnig en omvattend regelgevend kader dat ten minste volgende aspecten van het (lokale) uitdaagrecht beschrijft: (1) de toegangsvoorwaarden, (2) de gewenste structuur van het uitdaagplan (met inbegrip van de vereiste rubrieken), (3) de beoordelingscriteria die het verantwoordelijke orgaan zal toepassen bij de beoordeling van een uitdaging en (4) de beleidsdomeinen die in aanmerking komen voor een uitdaging.

• Tip 2: Maak duidelijke afspraken met de uitdagers

Deze tip beschrijft een ogenschijnlijk evident, maar in de context van het Right to Challenge broodnodig advies. Verder is het opportuun om de onderhandelde afspraken tussen bestuur en uitdagers te formaliseren in een overeenkomst, zodat de beloofde engagementen ook daadwerkelijk juridisch afdwingbaar zijn. We raden aan om minimaal volgende elementen op te nemen in deze overeenkomsten: de modaliteiten omtrent (tussentijdse) rapporteringen, de beschouwing en waardering van de vooraf bepaalde evaluatiecriteria met betrekking tot het gewenste niveau van dienstverlening en de regeling van de aansprakelijkheid van de partijen voor, tijdens en na de uitrol van een challenge.

•  Tip 3: Duid een 'single point of contact' aan binnen de ambtelijke organisatie

De ‘één-loket-gedachte’ blijkt een zeer belangrijk element voor uitdagers, aangezien het drempelverlagend kan werken en de communicatie tussen het lokaal bestuur en de initiatiefnemers vereenvoudigt. Duid daarom binnen de ambtelijke organisatie een SPOC aan die de vragen van uitdagers in alle fasen van een challenge kan beantwoorden en hen gedurende het proces doorheen de organisatie gidst (bijvoorbeeld door hen in contact te brengen met de verantwoordelijken van de verschillende beleidsdomeinen waaraan een challenge raakt).

• Tip 4: Creëer een draagvlak binnen de eigen organisatie

De ondersteunende rol van de administratie is essentieel voor de succesvolle uitvoering van het Right to Challenge (zowel voor een individuele uitdaging als meer generiek bekeken). Het is dus belangrijk dat, naast het politieke niveau, ook de medewerkers van een lokaal bestuur open staan voor het concept. Daarom raden we aan om binnen de ambtelijke organisatie duidelijk te communiceren over eventuele plannen omtrent het Right to Challenge en de betrokken ambtenaren in een volgende fase te betrekken bij de praktische uitwerking ervan.  

• Tip 5: Toon potentiele initiatiefnemers de mogelijkheden

Plaats een register online waarin burgers de uit te dagen taken, de huidige uitvoerders ervan en de eventuele resterende looptijd van bestaande dienstverleningscontracten met derde partijen kunnen raadplegen. Dit verhoogt de transparantie van de beleidsvoering en toont aan toekomstige uitdagers de taken die voorwerp kunnen uitmaken van een challenge.

• Tip 6: Verzeker de capaciteit van de uitdagers

Gelet op de continuïteit van een challenge en de kwaliteit van de toekomstige dienstverlening is het noodzakelijk dat de uitdagers voldoende capaciteit(en) bezitten om een uitdaging tot een goed einde te brengen. Reserveer daarom een of meerdere rubrieken in het vereiste uitdaagplan waarin initiatiefnemers dienen te bewijzen dat ze over voldoende kennis/expertise, ervaring, middelen (bijvoorbeeld in de vorm van human resources) maar ook draagvlak binnen de buurt/wijk/gemeente beschikken om de beloofde dienstverlening op een bestendige manier aan te bieden. Voer indien nodig zelf bijkomend onderzoek uit.

Het volledige onderzoeksrapport kan je hier nalezen. De Standaard publiceerde ook een verhelderend opiniestuk 'In burgerparticipatie moet je investeren' door prof. Bram Verschuere, UGent en prof. Trui Steen, KU Leuven.

Het Instituut voor de Overheid – KULeuven voerde in 2020 een internationaal vergelijkend onderzoek over right to challenge. De onderzoekers delen tijdens deze webinar hun wetenschappelijke inzichten gebaseerd op buitenlandse praktijken. Naast deze wetenschappelijke invalshoek verdiepen we ons in een praktijkverhaal uit Nederland. De stad Rotterdam bouwde een jarenlange ervaring op met het uitdaagrecht. De stad deelt praktische tips en tricks en deelt geleerde lessen. Tot slot willen we ook in Vlaanderen enkele experimenten opzetten in de schoot van het Labo lokale burgerparticipatie. 

Bekijk hier de ppt en lees de vragen en antwoorden gesteld tijdens de webinar.

De opname kan je hieronder bekijken

De gemeente heeft afspraken met andere organisaties om bepaalde gemeentelijke taken uit te voeren. Bewonersbod betekent dat inwoners en ondernemers in de wijk (een gedeelte van) deze taken over kunnen nemen. Bewoners kunnen op bijna alle gemeentelijke taken een bewonersbod doen bijvoorbeeld:

• sociaal makelaarschap
• zorgtaken
• groenonderhoud
• beheer van een sportclub/buurthuis/speeltuin
• leerlingenvervoer
• inrichtingsplan van je eigen straat
• schoonhouden van de markt

Meer info

Rotterdam wil zijn inwoners prikkelen om goede ideeën in uitvoering te brengen. Kan het beheer van het buurthuis beter of het onderhoud van een park efficiënter voor hetzelfde geld? Inwoners kunnen de uitdaging aanpakken, de gemeente uitdagen en hun stad verbeteren.

De uitdaging moet aan een aantal voorwaarden voldoen, om het algemeen belang en de veiligheid te waarborgen. De stad verkoos een flexibel kader eerder dan een strikte verordening. Volgende punten zijn in het kader opgenomen:

• geworteld zijn in de buurt/wijk
• een huidige lokale voorziening of gemeentelijke taak uitdagen
• alle taken kunnen uitgedaagd worden behalve taken die exclusief zijn voorbehouden aan de overheid (vb. strafvervolging, werking hulpdiensten...)
• op basis van de uitdagers hun kennis en ervaring is aannemelijk dat ze de prestatie kunnen leveren
• het initiatief wordt gedragen door de wijk of buurt
• het initiatief schaadt geen andere bewoners
• beschikken over een rechtsvorm
• de kosten voor de uitvoering zijn niet hoger dan de huidige kosten

Meer info over de werking van R2C in Rotterdam vind je in dit document en op hun website. In deze wethoudersbrief vind je per wijk een inzicht in de kosten van gemeentelijke activiteiten en voozieningen. Daarnaast vind je een overzicht van de gemeentelijke taken in alle Nederlandse gemeenten die gechallenged zijn. Het evaluatierapport R2C uit 2019 lees je hier.

Rotterdam rolt de komende jaren ook het concept van Right to Cooperate uit. De Erasmus universiteit Rotterdam onderzocht hoe een samenwerking tussen stad en initiatief eruit kan niet vanuit dit model. Het rapport 'van recht naar reden: naar een toekomst waarin samenwerking tussen stad en initiatief geen recht maar een vanzelfsprekendheid is'.

Je kan een bestuurskundige reflectie op Right to Challenge Rotterdam nalezen in het rapport 'Oefenen in bescheidenheid'.

In de webinar (zie hierboven) komt de werking van Right to Challenge in Rotterdam ook uitgebreid aan bod.

De gemeente Zutphen roept inwoners op 'het zelf te doen'. Wanneer inwoners denken dat zij een gemeentelijke taak beter of goedkoper kunnen uitvoeren, vinden dat de gemeente taken laat liggen of een lokale voorziening willen overnemen, kunnen ze zich melden. Samen met de inwoners bekijkt de gemeente bij welk(e) beleidsveld(en) het voorstel past. Het traject wordt begeleid door een procesbegeleider vanuit de gemeente. Deze betrekt andere medewerkers van de gemeente die nodig zijn om het initiatief tot een succes te maken.

Meer info

Amsterdam wil inwoners het vertrouwen en het geld geven om problemen in wijken en buurten zelf op te lossen. Dit wordt vastgelegd in buurtrechten. 

Buurtrechten zijn bedoeld voor initiatiefnemers die verantwoordelijkheid willen nemen voor de uitvoering van een gemeentelijke taak. Bijvoorbeeld het beheer van een maatschappelijk pand of de inrichting van openbare ruimte. Buurtrechten bieden initiatiefnemers de garantie op samenwerking met de gemeente als gelijkwaardige partner.

‘Buurtrechten’ klinkt juridisch. Maar buurtrechten zijn niet in juridische wetten of regels verankerd. De 3 meest bekende typen waarmee we experimenteren zijn:

• Right to Challenge (recht om uit te dagen): Initiatiefnemers doen een bod op de overname van een publieke taak.
• Right to Bid (recht op gebouwen en openbare ruimte): initiatiefnemers dienen een plan in voor het gebruik van een pand of een stuk grond in eigen beheer.
• Right to Plan (recht op buurtplanning): initiatiefnemers dienen een plan in voor de inrichting van de openbare ruimte.

Meer info

• Piushaven in Tilburg 
• Buurtgroenbedrijf in Arnhem
• Groen Kortenoord in Wageningen
• Wijkbedrijfselwerd in Groningen 

Info uit Vlaanderen

• Angelique Van de Meirssche, masterproef UGent (2019) Het recht om uit te dagen bij lokale besturen
• De Wakkere Burger stelde een dossier samen met waardevolle inzichten over Right to Challenge
• Simon Dekaezemaker en Niels Verdonck, paper UGent (2019-2020) De implementatie van Right to Challenge in Vlaanderen

Info uit Nederland

• Website financieren in netwerken somt de voordelen van het instrument right to challenge op.
• Onderzoeksrapport Universiteit Leiden Burgerinitiatieven en Right to Challenge
• Onderzoeksrapport Erasmus Universiteit Rotterdam Van recht naar reden: naar een toekomst waarin samenwerking tussen stad en initiatief geen recht maar een vanzelfsprekendheid is
• Onderzoeksrapport Erasmus Universiteit Rotterdam Oefenen in bescheidenheid. Een bestuurskundige reflectie op Right to Challenge Rotterdam 
• Webpagina Right to Challenge Vereniging Nederlandse steden en gemeenten (VNG)
• Routeplanner Right to Challenge van het Netwerk Right to Challenge
• Essays over het uitdaagrecht. Uitdagen en uitgedaagd worden. Democratie in Actie
• Twee inspiratiegidsen uitdaagrecht voor gemeente en inwoners. Lokale Democratie
• Top 6 voor raadsleden Right to Challenge. VNG
• Right to Challenge. Tip Top Tien, Community of Practice, georganiseerd door Nederlandse gemeenten, het ministerie van BZK en het leer- en expertisepunt Open Overheid.