Hieronder worden eerst een heel aantal algemene afwegingen besproken die gelden voor de meeste situaties in Vlaanderen, namelijk ondergrondse sorteerstraten bij hoogbouw voor een beperkt aantal wooneenheden (beperkt aantal bouwlagen en tot een 100-tal wooneenheden). Er wordt beschreven welke afwegingen en keuzes daarin kunnen meespelen.
Er zijn nog een aantal extra aandachtspunten bij sterk toeristische zones (zoals voornamelijk aan de kust in Vlaanderen) of sterk verstedelijkte gebieden (stadscentra en dergelijke). In elk geval is het dan nog zinvol om eerst deze informatie door te lezen.
Aanvullend of vervangend scenario
Omwille van de financiële impact wordt er zo goed als altijd gekozen voor een vervangend scenario. In dat geval is er geen huis-aan-huisinzameling meer voor de fracties die ondergronds op korte afstand kunnen weggebracht worden.
Een uitzondering hierop zijn de sterk toeristische zones bijvoorbeeld in de kustgemeentes waar ondergrondse containers voornamelijk voorzien zijn voor toeristen die op elke dag van de week vertrekken en daarvoor gebruik kunnen maken van de ondergrondse containers. Dit noemt een aanvullend scenario, omdat de bewoners ook nog steeds kunnen gebruik maken van de huis-aan-huisinzameling.
Bij een vervangend scenario wordt er meestal voor gekozen om alle fracties die huis-aan-huis worden ingezameld, behalve gft, snoeihout en grofvuil, op te nemen in de ondergrondse containers. Dus, in de meeste sorteerstraten vind je een combinatie van restafval, pmd en/of papier en karton. Er zijn grote regionale verschillen om al dan niet gft ondergronds in te zamelen. Snoeihout en grofvuil zijn fracties die niet passen in een ondergrondse inzameling en worden bij de keuze voor sorteerstraten dan nog steeds, (al dan niet ) op afroep, aan huis ingezameld.
Er is een variëteit van containers beschikbaar. Daar moet op een heel aantal elementen gelet worden:
- Materiaalkeuze van zowel binnenbak, buitenbak, inwerpzuil.
- Voor de binnenbakken zijn zowel gegalvaniseerd staal, plaatstaal en inox momenteel in gebruik. Inox is duurder, gegalvaniseerd staal kan sterk variëren qua kwaliteit. De buitenbak wordt in beton gegoten.
- Voor de inwerpzuil worden vaak eisen gesteld naar graffiti-, kras- en vandalismebestendigheid.
- Ledigingssysteem
- Meest frequent gebruikt in Vlaanderen is momenteel het systeem waarbij met een 3-haakssysteem de binnenbak wordt opgetild en er onderaan kleppen open om te ledigen in de vrachtauto. Andere systemen zijn bijvoorbeeld bakken die gekanteld worden om geledigd te worden. Let erop dat eventueel verschillende types containers op dezelfde manier kunnen geledigd worden, dat vergemakkelijkt het ledigingsproces aanzienlijk.
- Klepopening – inwerpopening
- Inwerpopeningen zijn bij de meeste selectieve fracties aangepast naar het type afval dat er ingegooid wordt om de kwaliteit van de fracties te bewaken.
- Het meest voorkomend bij pmd is een vierkante inwerpopening met een kruis in het midden (of een verdeling in 2 rechthoeken), zodat pmd los wordt moet worden ingegooid. Ervaringen hiermee op de kwaliteit van de fractie zijn in vele gevallen positief.
- Bij papier en karton gaat dit om een brievenbusgleuf van verschillende formaten: van zeer klein waarbij het karton echt gescheurd moet worden tot grotere openingen om kleine doosjes in 1 keer te laten ingooien. De beperking van de inwerpopening bij papier en karton heeft een extra reden, omdat karton ook de neiging heeft om terug open te plooien in de container en zo deze te snel te vullen. Als je kleinere stukken ingooit, dan wordt dat probleem wat ingeperkt.
- Ondergrondse containers voor glas hebben meestal een ronde opening.
- Voor restafval zijn de openingen afgestemd op het gewenste volume of zijn er weinig beperkingen in het geval van gewichtsdiftar (grotere inwerpopening), omdat restafval in principe betalend is op basis van het gewicht of volume.
- Software van de container
- Wordt voorzien door de leverancier van de container, maar in het geval van diftarrekeningen of andere elektronische betaalopties, moet deze software afgestemd worden met andere softwarepakketten.
- Normaalgezien omvat de software van de container een dashboard met mogelijkheden om zaken op te volgen, zoals technische storingen, batterijniveau, eventueel vullingsgraad… Deze software kan een bron van informatie vormen voor de beheerder: het aantal gebruikers, aantal stortingen, gebruik per fractie… kan waardevolle input betekenen voor het lokale bestuur.
- Toegangscontrole tot de ondergrondse containers
- In het geval van een vervangend scenario is de toegang tot de sorteerstraat altijd gekoppeld aan een toegangscontrole via een badge (bvb. ook in de vorm van een sleutelhanger) of eID voor de betrokken gebruikers. Op die manier kan je dus beperken wie er gebruik maakt van de containers.
- Omwonenden die gebruik moeten maken van de huis-aan-huisinzameling worden zo de toegang ontzegd, ook tot de gratis fracties. Dit kan misbruik helpen inperken.
- Deze toegangscontrole is ook gekoppeld aan een (in Vlaanderen gebruikelijke) geprefinancieerde rekening voor de betalende fracties.
- Stroomtoevoer
- De standaardoptie in Vlaanderen is stroomvoorziening via zonnepanelen en opslag in een batterij per container. Let hierbij op voldoende lichtinval bij de plaatsing van de zonnepanelen om lege batterijen te vermijden.
- Extra opties zoals elektronische betalingen of zeer frequent gebruik kunnen het batterijgebruik onder druk zetten. Overweeg dan grotere zonnepanelen te plaatsen.
- Opties om te wegen
- Een beperkt aantal gemeentes maken al gebruik van wegende ondergrondse containers. Het aanbod van deze containers op de markt is momenteel nog eerder beperkt en heeft een vrij grote meerkost.
- Het voordeel hiervan is dat er in het geval van gewichtsdiftar voor huis-aan-huis een zelfde tarifering kan gebruikt worden voor de huis-aan-huis-inzameling en de ondergrondse containers. burgers betalen dus allemaal hetzelfde ongeacht hun inzamelkanaal. Wegende containers worden in de praktijk enkel gebruikt voor de betalende fracties, namelijk huisvuil en gft (indien dat ondergronds wordt ingezameld).
- Ook vermindert het wegen het aantal verstoppingen doordat burgers de inwerpopening maximaal willen vullen.
Voor- en nadelen van ondergrondse sorteerstraten
Als het grootste voordeel van ondergrondse sorteerstraten wordt de mogelijkheid voor de burgers om op elk moment van de dag van zijn afval af te geraken (al zijn er die de toegang tot de ondergrondse containers wel beperken tussen 7 en 22u), gezien. Dit is vooral relevant waar er veel toeristen of niet-permanente passanten moeilijker toegang hebben tot de reguliere huis-aan-huisinzameling of in het geval van kleinere behuizing met weinig mogelijkheid om het afval apart te houden. In dat laatste geval is het wel noodzakelijk dat de loopafstand tot de afvalcontainers beperkt is.
De nadelen zijn de vaak beperkte mogelijkheden om de containers in te planten, de kostprijs, technische storingen, bijplaatsingen aan de containers, kwaliteit van de ingezamelde stromen en in sommige gevallen ook geuroverlast .
Afwegingen bij sorteerstraten
Welke fracties ondergronds aanbieden?
Alle fracties die regelmatig huis-aan-huis worden ingezameld vind je ook terug in ondergrondse sorteerstraten. Het gaat om huisvuil, papier en karton, pmd, gft en glas. De keuze voor bepaalde fracties is meestal afhankelijk van het lokale inzamelsysteem, de beschikbare ruimte, …
Er bestaat het meeste voorbehoud bij gft-inzamelingen ondergronds. De belangrijkste bemerking is dat gft ondergronds vaak ondermaats is van kwaliteit. Niet alleen is het vervuild door andere fracties, maar ook door het gebruik van niet-gewenste gft-recipiënten.
Een bijkomende probleem is de geur- en vliegenoverlast, zeker in de zomer. Inplanting van gft-containers weg van bewoning is daarom wel wenselijk. Een zeer regelmatige reiniging én lediging van alle onderdelen van de gft-containers is een must.
Tenslotte is een gft-container ongeschikt als er mensen met tuinafval (huizen met tuinen) verplicht moeten gebruik maken van deze containers.
Ondergrondse containers voor glas kampen vaak met minder bijplaatsingen dan bovengrondse glasbollen.
In de meeste sorteerstraten, behalve toeristische en zeer sterk verstedelijkte gebieden wordt er momenteel geen gebruik gemaakt van vulsensoren. Dit is een (beperkte) extra kost en een besparing hiermee is vooral realistisch als je vaak moet gaan ledigen of er sterke fluctuaties zijn in de ledigingsfrequentie.
Er wordt in het algemeen eerder gekozen om te gaan ledigen op basis van een vaste frequentie of op basis van het aantal inworpen. Een goede ledigingsfrequentie kan de recurrente kosten van de containers sterk drukken, de lediging zelf is immers één van de grootste operationele kosten. Daarom worden er soms meerdere sorteerstraten per (grote) wooneenheid voorzien om minder frequent te moeten gaan ledigen.
Bij gft wordt zelden gekozen voor vulsensoren: deze moeten immers sowieso frequent geledigd worden (geur- en vliegenoverlast) en de vulsensoren lijden onder de condensvorming in deze containers.
De verschillende fracties vullen ook niet op dezelfde manier in de ondergrondse containers. Papier en karton is vrij volumineus en toegeplooide dozen plooien zich soms helemaal open. Daardoor lijken containers zich soms sneller te vullen dan dat in werkelijkheid is. Bij gft en restafval vormen zich vaak kegels in de ondergrondse containers waardoor de vullingsgraad ook overschat wordt.
Het is niet zo dat je, zeker bij kleinere woonprojecten, minder vaak ter plaatse in een wijk moet zijn om de ondergrondse containers te ledigen dan met een huis-aan-huisinzameling. Je kan wel bepaalde straten of punten vermijden die moeilijk toegankelijk zijn door de inplanting van de sorteerstraat. In de straten naar en van de sorteerstraat kom je misschien wel vaker dan met de huis-aan-huisinzameling.
Inplanting op openbaar domein/plaatsing en locatie
Een ondergrondse container of sorteerstraat heeft zelf geen bouw- of milieuvergunning nodig, aangezien het wordt beschouwd als straatmeubilair.
Wel wordt er in vele gevallen door de gemeente (al dan niet op vraag van de afvalintercommunale) via de omgevingsvergunning aan nieuwe hoogbouwprojecten opgelegd om ofwel de afvalvoorziening te laten beoordelen door de afvalintercommunale/betrokken afvaldienst ofwel om de ruimte en investering voor een ondergrondse sorteerstraat te voorzien. Hier is het wenselijk om op voorhand te bekijken vanaf welk aantal wooneenheden men wil gebruik maken van ondergrondse sorteerstraten. Hoe minder wooneenheden gebruik maken van de sorteerstraat, hoe duurder zowel de investering als de kosten voor de uitbating. Daarnaast is het belangrijk om ook de inplanting van de ondergrondse sorteerstraat te laten afstemmen met de afvalintercommunale om de lediging en onderhoud gemakkelijk mogelijk te maken.
De inplanting van de ondergrondse sorteerstraat is cruciaal en er spelen verschillende aspecten.
- Ten eerste moet de sorteerstraat vlot bereikbaar zijn voor de gebruikers. De loopafstand mag hier niet te groot worden. Er wordt vaak een maximumloopafstand van 200m (in de praktijk 250m) naar voor geschoven, maar korter bij is vaak wenselijk bij een vervangend scenario.
- Ten tweede is de plaatsing idealiter zo dat er sociale controle mogelijk is, dus niet weggestoken achter een haagje of muurtje waardoor sluikstorters ongezien hun afval kunnen achterlaten.
- Ten derde moeten de containers gemakkelijk geledigd en onderhouden kunnen worden. Dit wil zeggen dat ze liefst via het publieke domein vlot toegankelijk zijn. Vermijd dus indien mogelijk barrières als slagbomen, geparkeerde auto’s, eenrichtingstraten …
- Tenslotte hebben de ondergrondse containers een zekere diepte waarvoor in de ondergrond moet gegraven worden. Er mogen ook daar dus geen hindernissen, zijnde kabels, riolering, funderingen… voorkomen. Het is dus zeker een optie om voor de inplanting met de (externe) inzamelaar te bekijken of de locatie vlot zal kunnen geledigd worden. In het geval dat de toegang tot de ondergrond een beperking vormt op een locatie, kunnen semi-ondergrondse containers overwogen worden. Daarvoor is de benodigde diepte namelijk beperkter.
Een juiste inplanting van de ondergrondse sorteerstraten is dus vaak een moeilijke opgave en wordt best van in het begin van het project meegenomen. De voorkeur gaat duidelijk naar inplanting op het openbaar domein en dus niet op het private domein (zelfs met een recht van opstal), omdat dan de bereikbaarheid en toegankelijkheid beter gewaarborgd is.
Bewaken van kwaliteit en openbare netheid, tegengaan misbruik
Uit een rapport van Fost Plus over de kwaliteit van de selectief ingezamelde stromen, maar ook uit de ervaring uit de praktijk, blijkt een blijvende aandacht voor de kwaliteit van de stromen ingezameld in ondergrondse containers belangrijk. Alhoewel dat op sommige locaties de kwaliteit van de stromen die van de huis-aan-huisinzameling benaderd, is dat op andere locaties helemaal niet het geval.
Twee pijnpunten zijn bijplaatsingen van afval naast de containers en vervuiling van de selectief ingezamelde fracties in de ondergrondse containers. Vervuiling van selectief ingezamelde fracties in ondergrondse containers vormt een groter probleem dan bij huis-aan-huisinzameling, omdat ze een hele container kunnen doen vervuilen. De hoeveelheid geaffecteerd afval is dus groter dan bij de huis-aan-huisinzameling.
Het bijplaatsen van afval kent vaak een 3-tal oorzaken:
- Een technische storing of defect van de ondergrondse container. Dan zijn de gebruikers niet geneigd om hun afval terug mee te nemen of elders aan te bieden en laten ze het gemakkelijk naast de container staan. Dit heeft ook een aanzuigeffect voor andere containers. Het is hier dan ook belangrijk om zo snel mogelijk te reageren op problemen in het functioneren van de containers.
- Soms komt het ook voor dat de gebruiker geen tegoed meer heeft om van de betalende (en al dan niet gratis) fracties af te geraken. Dan is het ook verleidelijk om het afval gewoon achter te laten.
- Soms is het sorteersysteem gewoon ook onvoldoende duidelijk of is men gewoon van kwade wil en laat men het afval gratuit achter bij een sorteerstraat.
In het geval van zeer veel bijplaatsingen bij sorteerstraten kan overwogen om camerabewaking in te zetten. Dit is een eerder dure en intensieve maatregel. Ook de identificatie van daders is niet altijd evident, maar met een goede opvolging kan dit een positief effect hebben op het aantal bijplaatsingen. Andere maatregelen om bijplaatsingen tegen te gaan, zijn controle van het achtergelaten afval op identificatiegegevens of de inzet van afvalstewards/afvalcoaches.
Hier duikt ook het belang op van een goede communicatie, ook naar anderstaligen. Het is belangrijk om zowel bij de start van een project goed te communiceren als continue (niet-talige) communicatie bij de sorteerstraat te voorzien. Bij de start van een project heeft een toonmoment zeker een meerwaarde. Op dat moment kunnen gebruikers al hun vragen stellen en de handeling al eens uitproberen.
Informatie ter plaatse kan met stickers of graveringen op/aan de inwerpzuilen. Op die manier kan het gedrag nog voor het inwerpen zo goed mogelijk gestuurd worden naar de wenselijke fractie. Dit voorkomt fouten door onzekerheid.
Een persoonlijk contactpunt, bijvoorbeeld een afvalsteward, een ambassadeur… is zeker een pluspunt om de participatie te verhogen en fouten tegen te gaan.
Voor het opruimen van de bijplaatsingen worden er in vele gevallen afspraken gemaakt door de intercommunale met de gemeente om dit mee op te nemen.
De vervuiling van de fracties in de containers kent ook een aantal oorzaken.
- Als er onvoldoende krediet is om van betalende fracties af te geraken, dan is het soms verleidelijk voor burgers om zijn afvalfracties bij de gratis fracties te dumpen. Als er een toegangscontrole is voor de ondergrondse containers gekoppeld aan een gebruikersaccount met tegoeden voor de ondergrondse containers (diftarrekening), dan kan best ook de toegang voor de gratis fracties gekoppeld worden aan een positief saldo. Is er geen tegoed meer, kunnen ook de containers voor gratis, selectieve fracties geblokkeerd worden, zodat er geen vervuiling kan optreden door kwaadwillig inwerpen van betalende fracties bij gratis fracties. Dit belet echter niet dat het afval gewoon bijgeplaatst wordt aan de containers, maar zorgt dan niet voor vervuiling van de fracties in de containers. De toegangscontrole koppelen aan een diftarrekening is meestal ook geen optie in zones met zeer veel toerisme.
- Sommige vervuilingen van de fracties gebeuren ook minder bewust. Vooral bij gft gebruiken mensen nogal eens recipiënten zoals plastieken en composteerbare zakjes die toch het composteringsproces verstoren. Een goede communicatie gecombineerd met een (gratis) aanbod van de juiste recipiënten om gft aan te bieden, kan dit probleem reduceren. Bij pmd wordt vaak het afval samengebonden in plastieken zakjes ingeworpen, waardoor deze zakjes in de sorteerinstallaties niet uitgesorteerd kunnen worden. Een kruisinwerpopening kan grotendeels voorkomen dat samengebonden zakjes in de container worden gegooid.
Een persoonlijk aanspreekpunt bij vragen over sorteren en informatiemomenten bij de opstart van sorteerstraten hebben ook een positieve impact op het correct gebruik van de sorteerstraten.
Extra informatie over bewaken van kwaliteit en misbruik tegengaan bij ondergrondse sorteerstraten:
Betaling door de gebruikers
Voor het deponeren van huisvuil in ondergrondse restafvalcontainers is men in Vlaanderen verplicht om tarieven aan te rekenen binnen de minimum- en maximumvork die opgelegd wordt. Dit geldt dus ook voor gebruik van ondergrondse containers. Daarnaast is het de gewoonte om ook voor gft een kostprijs door te rekenen naar de gebruikers om onder andere thuiscomposteren aan te moedigen, maar ook om een deel van de (dure) verwerking te verhalen op de (grote) aanbieders.
Het gelijkheidsbeginsel vraagt dat gebruikers van de huis-aan-huisinzameling en deze van ondergrondse containers gelijk behandeld worden, tenzij een verschil kan gerechtvaardigd worden (bvb. betere dienstverlening). Men kiest namelijk meestal niet voor een bepaald inzamelsysteem, behalve in het geval van een aanvullend scenario, maar krijgt dit opgelegd naargelang de woonstkeuze.
Doordat er in Vlaanderen tot op dit moment nog niet zo vaak gebruik wordt gemaakt van wegende containers vraagt dit in gebieden met gewichtsdiftar voor huisvuil en gft een redelijke omzetting van de tarieven voor aanbieding per gewicht naar aanbieding per volume in de sorteerstraten.
Voor pmd is er veel variatie in de prijszetting in Vlaanderen: in vele gevallen is dit volledig gratis bij ondergrondse containers, in andere gevallen wordt hier een kleine bijdrage gevraagd vergelijkbaar met de aankoop van een pmd-zak. Het is zo goed als nergens het geval dat pmd in een pmd-zak moet aangeboden worden in ondergrondse sorteerstraten.
Onderhoud, reiniging en servicecontracten, technische storingen
Aan een ondergrondse container zijn er standaard 3 elementen te reinigen: de inwerpzuil, de binnenbak en buitenbak. In de meeste gevallen worden binnen- en buitenbak 1 à 2 keer per jaar gereinigd door de leverancier. Dit moet immers gebeuren als de binnenbak leeg is en uit de put is gehaald. Dit wordt dus gecombineerd met een lediging. De frequentie van reiniging loopt wel op in het geval van gft-containers waar het nodig is om deze veel vaker te reinigen om geur- en vliegenoverlast te voorkomen. De inwerpzuil en directe omgeving van een ondergrondse container moet veel vaker schoongemaakt worden. In het geval van gft-containers is een wekelijkse schoonmaak van de inwerpopening en inwerpzuil geen overbodige luxe.
Het onderhoud van de gft-containers is intensiever dan dat van containers voor andere fracties. Een tijdige lediging op frequentiebasis eerder (zeker in de zomer) dan op vullingsgraad gecombineerd met een frequente reiniging van de inwerpopening, maar ook van binnenbak lijkt de beste combinatie om geur- en vliegenoverlast tegen te gaan.
Technische storingen en blokkades door menselijk gedrag (teveel of verkeerd inwerpen) zijn één van de grootste oorzaken van bijplaatsingen aan de ondergrondse containers. Het is dus heel belangrijk dat de containers zo vlot mogelijk functioneren en dat er snel kan ingegrepen worden bij technische problemen.
Onderhoudscontracten bij de leveranciers zijn vaak prijzig, zeker als deze gekoppeld zijn aan snelle en strikte reactietijden. Bij intensief gebruik is het vaak een voordeel als er eerstelijnsprobleemoplossing mogelijk is door het eigen personeel (bvb. doorduwen van blokkades van de inwerpopening, correct sluiten van kleppen…).
Wegende containers zijn een stuk duurder in aankoop, maar hebben dan weer als voordeel dat gebruikers minder de neiging hebben om de inwerpopening (vooral bij huisvuil) maximaal te vullen.
In de aanbesteding is het zinvol om ook aandacht te hebben voor de prijzen voor de onderhoudscontracten en deze eventueel mee te wegen bij de prijsbeoordeling. Maar omdat er in sommige gevallen, zoals voor wegende containers, vaak weinig alternatieven zijn, is er niet altijd een oplossing voor deze dure servicecontracten. Het is vaak wel zinvol om voorafgaand aan de aanbesteding gesprekken te voeren met leveranciers en op te letten wat de belangrijkste prijsdrijvers zijn bij de servicecontracten om zo te beslissen welke je uiteindelijk meeneemt in de prijsvraag. Als je strikte onderhoudsniveaus wil laten naleven is het nodig om dan ook boeteclausules te voorzien.
Openingsuren sorteerstraten
In de meeste gevallen zijn de sorteerstraten 24 op 24 7 dagen op 7 toegankelijk. In het geval van misbruik of overlast voor de omwonenden (o.a. lawaaihinder) kan er soms worden voor gekozen om de openingsuren te beperken. Je kan de openingsuren afficheren, deze zijn op deze manier wel niet afdwingbaar. Via de badgecontrole kan je eventueel ook de toegang tussen bepaalde uren blokkeren.
Er bestaat een klein risico dat gebruikers die (nog) niet vertrouwd zijn met de sorteerstraat hun afval bijplaatsen in plaats van mee terugnemen als de sorteerstraat gesloten is. Dit wordt niet overal waargenomen.
Het grootste voordeel voor gebruikers is echter dat men op elk moment met kleine hoeveelheden afval bij de ondergrondse containers terechtkan. Daarom worden sorteerstraten vaak continu opengesteld.
