Nieuwe infrastructuur: Van parochiekerk tot vrijetijdshuis

De kerk Sint-Jozef Arbeider kwam er dankzij een groep sterk gelovige en geëngageerde parochianen die midden jaren zestig zelf de nodige financiën bijeenzamelde voor de bouw. Ook vandaag zijn de inwoners van de wijk Heieinde in Vosselaar nog altijd bijzonder fier op hun parochiekerk, een parel van de moderne kerkbouwkunst. Door de hoge onderhoudskosten en de samensmelting van twee parochies begin jaren 2000 bleek de beschermde kerk niet meer rendabel en ging de kerkfabriek zelf over tot het proces van ontwijding. Meteen zag de gemeente Vosselaar het potentieel en ze verkreeg een recht van erfpacht op de kerk. Een paar minimale aanpassingen, zoals een tijdelijk podium en tribune, leverden een groots theaterspektakel op en deden de gemeente dromen van meer. Maar groots investeren in een gebouw dat geen eigendom is van de gemeente, lag politiek gevoelig. Verdere gesprekken tussen de gemeente – met aan het roer toenmalig burgemeester Josee Heykants-Jansens – en de kerkfabriek liepen uiteindelijk uit op een gemeenteraadsbeslissing in 2016 om de kerk aan te kopen voor een symbolische euro.

Het voorbije decennium kreeg Heieinde, dat zich op amper een kilometer van het gemeentehuis bevindt, zijn eigen pedagogische en culturele site. De gemeenteschool naast de kerk onderging een grondige renovatie en er kwam een kinderopvang. Dat de kerk in dit geheel paste en een bestemming tot vrijetijdshuis moest krijgen, werd vrij snel duidelijk. ‘Een ruimte om te ontmoeten, tot rust te komen en te leren’ vormde in 2012 de leidraad van het herbestemmingsonderzoek. De Vlaams Bouwmeester zetelde in de jury die het Leuvense architectenbureau Studio Roma selecteerde voor deze complexe opdracht. Dankzij minimale ingrepen in het gebouw en hergebruik van een deel van het meubilair kregen de plannen ook de noodzakelijke goedkeuring van Erfgoed Vlaanderen en kon de renovatie starten in 2018.

De T-vormige binnenruimte met twee patio’s bleef volledig behouden. Via de hoofdingang kom je in de (voormalige) kapel waar je aan een grote balie terecht kunt met alle vragen over het culturele aanbod, de jeugdactiviteiten, de sportwerking, de toeristische trekpleisters en het heemkundig erfgoed. Je haalt er ook de sleutel voor een van de lokalen op of maakt gebruik van de zelfuitleenbalie. Het altaar is verplaatst naar een van de mooie binnentuinen-patio’s. Ook het preekgestoelte bleef behouden en vormt nu het Nest: een rolstoelvriendelijke ontmoetingsplek met leestafels en een koffieautomaat. In de linkervleugel bevindt zich een jeugdafdeling waar kinderen naar hartenlust kunnen klimmen op een speciaal ontworpen meubel. Extra ruimte werd gecreëerd dankzij een box-in-box-ontwerp. Dat leverde de Burcht op: een veelzijdige plek voor lezingen, voorstellingen of workshops. Ze is bovendien toegankelijk via een nachtingang en verenigingen kunnen ze ook na sluitingstijd gebruiken. Boven op de Burcht bevinden zich studeerplekken en de collectie van de heemkundige kring. In de voormalige sacristie werd een lift geplaatst om zo de kelder en het onthaal op de begane grond en het landschapsbureau van de diensten cultuur en jeugd op de verdieping te verbinden. Op de verdieping kwam een loopbrug die vanuit de kantoren toegang geeft tot een kantine met keuken.

De kerk is van de hand van Marc Dessauvage, een van de toonaangevende architecten van het brutalisme, die in de jaren zestig een nieuwe kerkelijke architectuur introduceerde. Zelf omschreef hij zijn ontwerpen als ‘woonkerken’. De herbestemming moest dan ook de kwaliteiten van het gebouw erkennen en behouden. In de hedendaagse realiteit stelde dit het ontwerpteam voor flinke uitdagingen. Zo was het zoeken om het geometrische volume – en het bijhorende sacrale gevoel – te bewaren en tegelijk het eerder beperkte aantal beschikbare vierkante meters optimaal te gebruiken. De constructie met natuurlijke materialen zoals baksteen, zichtbeton en houten schrijnwerk, viel niet altijd makkelijk te verzoenen met de huidige klimaatvereisten. Zo was het typerende dunne buitenschrijnwerk moeilijk te combineren met hoogrendementsglas. Tijdens de werken bleek plots een volledige renovatie van de dakbedekking nodig, wat dan weer toeliet om de gepaste isolatie en zonnepanelen toe te voegen. De arduinen vloertegels werden genummerd, volledig uitgebroken en op hun exacte locatie teruggeplaatst om vloerverwarming en de nodige technieken te kunnen integreren.

Voor een kleine gemeente van 11.000 inwoners wogen de kosten van dit project op de financiën. Er werd lang gespaard en rekening gehouden met investeringen en exploitatie. De Erfgoedcel stond in voor het beheersplan. Voor de uitvoering van de werken kreeg de gemeente subsidies van de Vlaamse overheid en de provincie Antwerpen. Al zag de uiteindelijke verhouding tussen subsidies en niet-gesubsidieerde kosten er na de gunning anders uit dan bij de aanvraag want de subsidies stegen niet mee met de kosten. Maar weer hadden de inwoners wel wat over voor hun ontmoetingsplek. En zo is De Moer klaar om de ruimtelijke, sociale en culturele relaties te versterken, net zoals de ontwerper het altijd al voor ogen had. —

Katrien Gordts is redacteur van Lokaal
Voor Lokaal 03 | 2022