Participatie: Burgerparticipatie in het fusiedebat en het Wichelse experiment

Er zijn veel manieren waarop een lokaal bestuur burgers inspraak kan geven in politieke beslissingen, ook in het fusiedebat. Soms hoeft het niet eens het initiatief te nemen om burgers inspraak te geven, maar nemen de burgers het zelf. Bijvoorbeeld door een petitie te starten, voor of (meestal) tegen een mogelijke fusie, zoals we recent in Moerbeke zagen.

Een andere manier die soms voor de hand lijkt te liggen, is het organiseren van een referendum. ‘Wil jij dat je gemeente fuseert, ja of nee?’ is dan de vraag. Op die manier kan iedereen die dat wil deelnemen, en kun je een hoge participatiegraad behalen. Toch dagen in die experimenten steeds hetzelfde type inwoners op. Dat zijn dan meestal inwoners die al politiek actief zijn, soms ook de luide roepers. Daarnaast is de opkomst meestal zo laag dat er van een geldig referendum geen sprake is. Je kunt je ook afvragen of het complexe fusiedebat wel in een simpele ja-neevraag te gieten valt. Met welke gemeente je fuseert en op welke voorwaarden, daar hebben je inwoners dan minder of geen inspraak in.

Wil je een genuanceerder beeld van wat je inwoners over een mogelijke fusie denken, nadat ze erover hebben kunnen nadenken en overleggen met mede-inwoners? Dan doe je er goed aan om een deliberatief proces, gebaseerd op overleg, op te zetten. Dat is iets totaal anders dan een aggregatief proces, zoals een referendum, dat gebaseerd is op tellen. Daarbij ga je er immers van uit dat burgers een vaste mening hebben en dat je ‘de publieke opinie’ kent als je al die meningen turft.

Uit de praktijk blijkt echter dat de meeste burgers geen vaste, maar een dynamische mening hebben, die wijzigt naargelang ze meer informatie krijgen of in een eerlijke discussie gaan met andersdenkenden. En om te verzekeren dat deelnemers van zo’n deliberatief proces in contact komen met andersdenkenden, selecteer je ze het best via een loting. Zo nodig je altijd mensen uit die anders nooit zouden deelnemen en kom je tot een veel diversere groep deelnemers dan wanneer je met een open uitnodiging werkt.

De gemeente Wichelen had recent de moed om met zo’n deliberatief proces te experimenteren. 24 burgers werden uitgeloot om lid te worden van de ‘spiegelgemeenteraad’. Een goede naam, want omdat de deelnemers via een willekeurige steekproef werden geselecteerd, was het ook een relatief goede afspiegeling van alle Wichelaren. De deelnemers waren van alle leeftijden en kwamen uit alle deelgemeenten.

Het deliberatieve proces verliep in drie fasen. Ten eerste werden de deelnemers grondig geïnformeerd over de mogelijke voor- en nadelen van een fusie. Onafhankelijke experts van het Agentschap Binnenlands Bestuur en van de KU Leuven werden uitgenodigd om hun visie op het debat te geven. In de tweede fase kwamen de mogelijke fusiepartners hun gemeente voorstellen en konden de deelnemers vragen stellen. In dit geval ging het over Laarne, Lede, Dendermonde, Wetteren en Berlare. Ook de niet-deelnemende Wichelaars konden deze sessies volgen op een livestream op YouTube. Door deze twee eerste fases waren de deelnemers grondig voorbereid om aan de derde fase te beginnen: delibereren over het fusiedebat en een advies formuleren aan de gemeenteraad.

Een deliberatie is iets anders dan een klassiek debat, want in een debat probeer je te winnen ten koste van je tegenstander. Daarnaast verschilt een deliberatie van een dialoog omdat je niet gewoon ideeën uitwisselt, maar op het eind van het gesprek tot een gezamenlijke beslissing moet komen. De deelnemers leggen dus conflictpunten op tafel en zoeken waar er toch overeenkomst gevonden kan worden. Vinden ze geen consensus, dan gaan ze over tot een stemming. Een onafhankelijke gespreksleider leidt alles in goede banen en zorgt dat iedereen zijn zegje kan doen. In het geval van Wichelen kwamen ze tot een consensus en bleek effectief dat deelnemers open stonden om hun standpunt aan te passen op basis van de informatie die ze kregen en de rationele argumenten van de andersdenkende deelnemers. Gelote burgers zijn immers niet verbonden aan een partijstandpunt en hoeven ook niet herverkozen te geraken, wat hen meer vrijheid geeft om van mening te veranderen dan een doorsnee verkozene.

Zoals te verwachten valt bij dergelijke processen, was de output evenwichtig en genuanceerd. De spiegelgemeenteraad adviseerde positief op een fusie en gaf twee scenario’s waar de politiek over mocht beslissen: fuseren met Wetteren en Laarne, of met Laarne en Berlare. Daarnaast gaven de deelnemers nog enkele voorwaarden: ze willen het dorpsgevoel en ook de namen van de verschillende deelgemeenten behouden. Daarnaast willen ze enkel in zee gaan met gemeenten die dezelfde visie hebben op lokaal beleid, onder andere wat betreft mobiliteit, dienstverlening, omgeving, investeringen, jeugd. Ze staan er bovendien op dat elke deelgemeente gelijke toegang tot dienstverlening moet behouden, hetzij met een lokaal loket, hetzij met een mobiel loket dat van dorp tot dorp rijdt. Ten slotte willen ze financieel gezonde partners om mee te fuseren.

Voor lokale besturen die fusieplannen hebben en op zoek zijn naar draagvlak, is dit een heel interessant experiment. Het is een goede zaak dat de Wichelaren, voordat er een fusiebeslissing genomen werd, inspraak kregen in de besluitvorming. Maar de vraag rijst wel of en hoe de inwoners van Wetteren, Laarne, Dendermonde, Lede en Berlare bij de beslissing betrokken worden. Moeten zij vanop een afstand toekijken en eventueel een fusie ondergaan zonder hun mening te kunnen geven? Of zullen zij ook aangesproken worden in aanloop naar de beslissing? —

Roman Cluytens is VVSG-projectmedewerker innovatieve burgerparticipatie
Voor Lokaal 11 | 2022

Voor meer informatie over gelote burgerpanels kun je terecht op het VVSG-kennisnetwerk. Meer informatie over de spiegelgemeenteraad van Wichelen staat op de pagina van Wichelen.