Verkiezingen: Van kandidatenlijst tot akte van opvolging

Kandidatenlijsten

De regels voor kandidaten bij lokale verkiezingen zijn niet zo veel veranderd. Een kandidaat moet uiteraard voldoen aan de verkiesbaarheidsvoorwaarden. Als algemene leidraad geldt: ben je een kiezer in je gemeente, dan ben je daar in principe ook verkiesbaar voor de gemeenteraad.

Op de kandidatenlijst blijven pariteitsregels gelden, per kandidaat zijn bepaalde gegevens verplicht in te vullen, de lijstnaam mag ten hoogste twintig tekens bevatten. Nieuw is de verplichting om kandidatenlijsten uiterlijk tegen 14 september om 16 uur in te dienen via een digitale tool, die wordt opengesteld op 4 september. In de faciliteitengemeenten en de randgemeenten rond Brussel mag de indiening nog op papier

Nog nieuw: wie met een kartellijst opkomt en ervoor opteert die lijst na de verkiezingen te splitsen in twee fracties (geen drie of meer) voor de gemeenteraad, moet dat bij het indienen van de kandidatenlijst aangeven door daarover een verklaring toe te voegen, en voor elke kandidaat te preciseren in welke fractie die zal zetelen. Opgelet: door de verklaring wordt de kartelsplitsing definitief en kan ze niet meer worden ingetrokken. Omgekeerd zal een splitsing zonder die voorafgaande verklaring na de verkiezingen ook niet meer mogelijk zijn.

Fijnmazige stemresultaten

Hoe stemmen kiezers van bepaalde wijken, of hoe verschilt het stemgedrag tussen de deelgemeenten van een nieuwe fusiegemeente? Een antwoord op die vragen wordt mogelijk, doordat we de stemresultaten vanaf nu per geografisch deelgebied zullen kunnen bekijken, dus niet enkel voor de hele gemeente. De Vlaamse overheid noemt dit de ‘fijnmazige stemresultaten’. Ze heeft daartoe bepaald dat stemafdelingen (d.w.z. groepen kiezers) geografisch aan elkaar moeten grenzen. Elke stemafdeling heeft een eigen stembureau. Alfabetische indelingen zijn niet meer mogelijk: gemeenten die tot nu toe hun kiezers op naam toewezen aan stembureaus, moeten die indeling herzien.

Bij voldoende opkomst worden de resultaten voor deelgebieden – wijken of deelgemeenten dus – bekendgemaakt. Dat zal ongetwijfeld boeiende vaststellingen opleveren. Wordt er digitaal gestemd, dan loopt de bekendmaking per individueel digitaal stembureau, als er minstens 500 kiezers hun stem uitgebracht hebben. Bij stemming op papier gebeurt dat per telbureau, het bestuur moet dan in elk telbureau minstens drie stembureaus groeperen waarvan de stemafdelingen geografisch aan elkaar grenzen. Overigens is voor de nieuwe fusiegemeenten op 13 oktober een combinatie van papieren en digitale stemming mogelijk, afhankelijk van hoe de stemming in elk van de fusionerende gemeenten verliep.

Nog weetjes voor kiezers en kandidaten

De oproep om in een stem- of telbureau te zetelen mag je vanaf de derde keer weigeren. Deze regel geldt vanaf nu, dus ook voor de verkiezingen van 9 juni 2024, maar niet met terugwerkende kracht. Partijen mogen niet meer putten uit de reserve van lijststemmen om kandidaten boven aan de lijst aan een hoger stemcijfer te helpen. Dat betekent dat je als kandidaat enkel nog op basis van het aantal behaalde voorkeurstemmen in de gemeenteraad moet zien te geraken, volledig op eigen kracht dus.

Actief volmachten ronselen is nu niet enkel verboden maar ook strafbaar. Wil je een volmacht verlenen omdat je op het moment van de verkiezingen in het buitenland verblijft, dan moet je daarvan een bewijsstuk kunnen voorleggen, een verklaring op eer volstaat niet meer.

Tijdens de sperperiode van 1 juli tot en met 13 oktober worden de regels voor campagnevoering en verkiezingsuitgaven wat versoepeld. Gadgets, geschenken en commerciële telefooncampagnes blijven verboden, grote campagneaffiches in het straatbeeld mogen dan weer wel. Hoeveel kandidaten mogen uitgeven voor hun campagne, is gebaseerd op het aantal kiezers. Referentiepunt daarvoor wordt de voorlopige kiezerslijst van 1 mei 2024.

Initiatiefrecht voor coalitievorming

Het is de avond van 13 oktober, de verkiezingen zijn achter de rug en de resultaten lopen binnen. Wat is het vervolg? Tenzij één lijst de absolute meerderheid haalt, moet er een coalitie van twee of meer partijen worden gevormd. Dat gebeurt bij indiening van een gezamenlijke akte van voordracht van de schepenen

Nieuw is dat de voordracht moet gebeuren op verplichte modelakten die pas beschikbaar worden gesteld op 13 oktober zelf. Het initiatiefrecht voor de coalitievorming gaat naar de winnaar van de verkiezingen: dat is de kandidaat die de meeste stemmen behaalt op de grootste lijst, dus de lijst met het hoogste stemmenaantal. Is de grootste lijst een kartellijst, en wisten we dat die na de verkiezingen zou splitsen in twee fracties?

Dan is het initiatiefrecht voor de stemmenkampioen van de grootste fractie, dat wil zeggen de fractie met het hoogste aantal zetels. Zijn de fracties even groot, dan gaat de eer naar de kandidaat met de meeste voorkeurstemmen.

Het initiatiefrecht duurt veertien dagen en gaat in op de dag na het proces-verbaal van de verkiezingen. In de regel is dat maandag 14 oktober. Het initiatiefrecht stopt, wanneer de gezamenlijke akte van voordracht van de schepenen wordt ingediend (zie hoger). Enkel de houder van het initiatiefrecht kan dit doen. Leveren de onderhandelingen voor een coalitie geen akkoord op, dan gaat het initiatiefrecht over naar de stemmenkampioen van de volgende lijst (gerangschikt in grootte op basis van het aantal stemmen) voor een volgende veertiendaagse periode.

Burgers moeten de afwikkeling van het initiatiefrecht kunnen volgen op de website van de gemeente. Hoe dan ook stoppen de periodes van initiatiefrecht uiterlijk op de derde dag vóór de installatievergadering van de gemeenteraad, die in de regel plaatsheeft in de eerste week van december. Hebben alle coalitieonderhandelingen gefaald, dan volgt er een aparte verkiezing van de schepenen met een individuele akte per schepenmandaat. Interessant om hier nog te vermelden is dat de rangorde van de schepenen bij beslissing van de gemeenteraad kan worden gewijzigd.

Wie wordt burgemeester?

De stemmenkampioen van de grootste fractie van de coalitie wordt burgemeester: dat is de nieuwe gulden regel van het zogenaamde semiautomatische burgemeesterschap. Zijn er toevallig twee even grote ‘grootste fracties’ van een ‘gesplitste’ kartellijst binnen de coalitie? Dan kijken we naar de stemmenkampioen van de gehele kartellijst. Weigert de eerste stemmenkampioen of neemt hij/ zij later ontslag, dan gaat het mandaat naar de vice-stemmenkampioen, maar alweer binnen de grootste fractie van de coalitie.

De enige manier waarop een stemmenkampioen van een kleinere lijst burgemeester kan worden (bij doorgeven van het initiatiefrecht bijvoorbeeld, zie hoger), is wanneer álle kandidaten van een grotere lijst waarmee de coalitie wordt gevormd, stuk voor stuk afstand doen van het mandaat. Zijn er twee stemmenkampioenen met gelijk aantal voorkeurstemmen in de grootste fractie, dan krijgt degene met de hoogste plaats op de lijst het voordeel.

Opvolging binnen eenzelfde bestuursperiode

Om de opvolging van de burgemeester door een andere kandidaat binnen eenzelfde bestuursperiode te regelen gelden welbepaalde voorwaarden. Zo kan de opvolging ten vroegste ingaan vanaf 1 oktober van het vierde jaar (2028 in het eerstvolgende geval) en moet de opvolger tot de fractie van de burgemeester behoren; het mag daar wel om het even wie van de verkozenen zijn, ongeacht het aantal voorkeurstemmen. De afspraken over de opvolging moeten gebeuren tijdens de periode van het initiatiefrecht en worden opgenomen in een akte van opvolging, in te dienen bij de algemeen directeur uiterlijk drie dagen vóór de installatievergadering.

De nieuwe fusiegemeenten zijn niet gebonden aan de termijn van vier jaar en hoeven opvolgers ook niet binnen de fractie van de burgemeester aan te duiden. De opmaak van een nieuwe akte van opvolging is enkel mogelijk in specifieke gevallen: bijvoorbeeld wanneer het mandaat van de burgemeester nog vóór 1 oktober van het vierde jaar eindigt en zij/hij op dat moment wordt vervangen door de ‘vice-stemmenkampioen’; of wanneer binnen de eerste vier jaar blijkt dat de opvolger die in de eerste akte werd vermeld, geen gemeenteraadslid meer is. —