Gemeentefonds op 20 jaar tijd verdubbeld, aanpassingen blijven nodig

De Vlaamse gemeenten en OCMW's kregen in 2022 een bedrag van 2.964,8 miljoen euro uit het Gemeentefonds, veruit de belangrijkste financiële stroom vanuit Vlaanderen naar de lokale besturen. Het is de twintigste keer dat het Gemeentefonds op die manier wordt verdeeld. Tegenover het laatste 'oude' jaar (2002), is het Gemeentefonds meer dan verdubbeld.

De Vlaamse overheid verdeelt via het Gemeentefonds een pak middelen onder alle Vlaamse gemeenten en OCMW's. Hoe dat gebeurt, ligt vast in een decreet dat de voorbije twintig jaar zo goed als stabiel bleef, op wat technische wijzigingen na. De VVSG publiceert elk jaar de gedetailleerde verdelingsregeling, zodat elk bestuur op basis van de verschillende criteria kan nagaan waarom het welk bedrag krijgt. In 2022 kregen de besturen gemiddeld 442,58 euro per inwoner. Dat gemiddelde wordt echter sterk vertekend door Gent en Antwerpen (met elk meer dan 1470 euro per inwoner). De mediaan (de middelste waarde als je alle 300 gemeenten van hoog naar laag ordent) bedroeg in 2022 244,63 euro. Sint-Martens-Latem sloot de rij met 116,56 euro.

Ten minste even interessant is de evolutie over een wat langere periode. De laatste jaren kreeg het Gemeentefonds er telkens 3,50% bij. De groei per bestuur wijkt daar uiteraard van af door de speling van de verdeelcriteria. Wat een bestuur krijgt hangt immers niet alleen af van het totale bedrag van het Gemeentefonds en de eigen score op een bepaalde maatstaf (bv. de fiscale armoede, de open ruimte of het aantal kinderen geboren in kansarme gezinnen), maar ook van de scores van alle andere gemeenten voor datzelfde criterium. Sinds 2002 (het laatste jaar van het oude Gemeentefonds) kwam er 103,7% bij in het Gemeentefonds. De mediane groei van 2002 naar 2022 bedraagt 99,7%. Uitgestrekte zeer landelijke gemeenten zoals Lo-Reninge of Zuienkerke kenden een veel hogere groei, terwijl meer residentiële gemeenten hun aandeel een stuk trager zagen toenemen. De VVSG publiceert ook hierover alle details op haar webstek.

In deze tijden van hoge inflatie is niet alleen de nominale groei van het Gemeentefonds interessant, maar ook de reële, in koopkracht voor de besturen dus. Van de totale stijging met 103,7% blijft na aftrek van de inflatie nog zowat 26% over. Zeker in 2021 en 2022 was de erosie door prijsstijgingen groot, met een inflatie in december van respectievelijk 5,71 en 10,35%, telkens ruim boven de nominale Gemeentefondsgroei met 3,50%. VVSG-brekeningen leren dat in 2022 35 Vlaamse gemeenten (of ruim 11%) in reële termen zelfs minder uit het Gemeentefonds kregen dan in 2002 (zie grafiek). Voor de volledigheid geven we nog mee dat de Vlaamse regering in 2022 besliste om de gemeenten in 2023, 2024 en 2025 een extra dotatie te geven van respectievelijk 94,5, 123,4 en 148,3 miljoen euro. Dat vangt het koopkrachtverlies deels op. De middelen worden echter niet geïncorporeerd in het Gemeentefonds, en vallen vanaf 2026 weer weg.

We zeiden al dat het Gemeentefonds goed is voor gemliddeld 442,58 euro per inwoner. Dat is 81,61% meer dan in 2002. De stijging is minder groot dan de meer dan verdubbeling van het Gemeentefonds zelf, omdat Vlaanderen er intussen ook zowat 600.000 inwoners heeft bijgekregen, een toename met gemiddeld 0,57% per jaar. Toch krijgen alle Vlaamse gemeenten vandaag per inwoner meer uit het Gemeentefonds dan in 2002. Houden we echter ook hier rekening met de inflatie, dan kregen maar 221 van de 300 Vlaamse gemeenten in 2022 in reële termen meer per inwoner uit het Gemeentefonds dan in 2002 (zie grafiek). 

Het is vandaag onduidelijk hoe lang het Gemeentefonds in zijn huidige vorm nog zal blijven bestaan. Vlaams minister Bart Somers heeft opdracht gegeven aan het Steunpunt Bestuurlijke Vernieuwing om het fonds grondig te evalueren en voorstellen tot bijsturing te formuleren. Dat materiaal zal in principe tijdens de regeringsvorming na de verkiezingen van voorjaar 2024 op tafel komen. Een eerste deel van de studie is intussen klaar ('Het Gemeentefonds. een analyse van de beleidsprincipes').