Interview met Zuhal Demir: Geef water de ruimte

‘“Als u niet dringend handelt, zullen er binnenkort regio’s in Vlaanderen zijn waar geen druppel meer uit de kraan komt.” Deze woorden van de eerste professor die bij mij als kersvers minister langskwam, betekenden een wakeupcall,’ zegt Zuhal Demir die na vier droge zomers op rij wel wist dat er wat problemen met het water waren, maar niet dat het zo acuut was. ‘Ook de andere wetenschappers en experts met wie ik daarna sprak, riepen op tot actie, dringende actie. Vlaanderen werd in het verleden actief verdroogd, water moest zo snel mogelijk weg. De laatste vijftig jaar is drie kwart van onze natte natuur verdwenen en die natuur is zo belangrijk om het water traag te laten infiltreren en het zo lang mogelijk ter plaatse te houden om de droogte tegen te gaan.’

Was dat de aanzet tot de Blue Deal?

‘Volgens een OESO-meting over waterbeschikbaarheid staat België op de vierde plaats, onderaan! Op termijn wordt het heel problematisch, maar voor veel bedrijven en voor de landbouw is actie nu al nodig. Wetenschappers, lokale besturen en provincies snakken naar een duidelijk plan. Dat plan, de Blue Deal, werd tijdens de laatste ministerraad voor de zomer goedgekeurd. De Blue Deal met zeventig acties moet het water weer de ruimte te geven die het nodig heeft, ook in de ruimtelijke ordening. We moeten alles op alles zetten en er is een budget van bijna een half miljard gereserveerd. Dat is heel wat. De volgende maanden en jaren zullen we die zeventig acties uitvoeren samen met de lokale besturen, zij zijn onze cruciale partners om het beleid uit te stippelen. Daarom zetelt de VVSG ook in de taskforce droogte, naast de ministers Hilde Crevits, Bart Somers en Lydia Peeters, de provincies en wetenschappers.’

Hoe krijg je gemeenten verleid tot actie?

‘We gaan gemeenten stimuleren om verantwoordelijkheid te nemen, niet straffen. Een van de eerste zaken die een gemeente op orde zal moeten hebben, is een hemelwaterplan. Slechts 38 lokale besturen hebben er momenteel één, dat is echt problematisch. We zullen de andere verleiden door op termijn watergerelateerde subsidie mede afhankelijk te maken van hun hemelwaterplan, dat we trouwens willen uitbreiden tot een hemelwater-en-droogteplan. We moeten de lat veel hoger leggen, 38 gemeenten is veel te weinig. We willen gemeenten op alle vlakken stimuleren en daarom hebben we veel subsidies klaarliggen.’

De gemeenten zijn nog maar pas af van de planlast op het vlak van cultuur, sport, milieu en jeugd en u komt met nieuwe plannen af?

‘Zo is het niet. We willen geen planlast creëren, we willen dat iedereen in actie schiet en het slim aanpakt. Voor een gemeente is zo’n plan cruciaal om aan de slag te gaan, ze mogen er ook met een paar besturen aan samenwerken. Daarnaast willen we dat gemeenten hun beste voorbeelden met elkaar uitwisselen. Maar ook willen we alles wat met bronbemaling te maken heeft in nieuwe regelgeving steken. Voor nieuwe gebouwen pompen aannemers enorm veel water op en nu vloeit dat meestal rechtstreeks in de rioleringen. We willen met de lokale besturen afspreken dat dit water bijvoorbeeld wordt opgeslagen zodat het voor andere doeleinden kan worden gebruikt. In Diepenbeek gebeurt dit al, het opgepompte water wordt in grote tonnen bewaard. De groendienst en landbouwers halen het dan op voor het besproeien van planten en velden. Er moeten afspraken te maken zijn met de ontwikkelaars. Ondanks watertekorten pompen we nu veel water rechtstreeks in de riolering, dat is onbegrijpelijk.’

En in de zomer volgt dan een captatieverbod. Hoe kunnen gemeenten zulke captatieverboden handhaven?

‘Vanuit Vlaanderen kijken we naar nieuwe technieken. Gemeenten kunnen met gps werken of drones inzetten. Ze kunnen ook samenwerken voor de aankoop, zodat ze tijdens het captatieverbod deze nieuwe technieken kunnen inzetten.

Welke andere manieren van stimuleren ziet u nog?

‘We hebben subsidies voor ontharding onder de naam Vlaanderen breekt uit en ook collega Bart Somers die in de taskforce zetelt plant initiatieven. Per lokale euro legt Vlaanderen een euro bij. Dus als een lokaal bestuur voor 10.000 euro onthardt, leggen wij in principe 10.000 euro bij.’ ‘Lokale besturen leveren de vergunningen voor nieuwe gebouwen, wij zeggen hen om bij grote oppervlakten een waterscan te vragen. Veel lokale besturen zijn ook al bezig met de voortuinen. Daar moet al het regenwater infiltreren. De regel moet zijn dat er niet meer dan een derde wordt verhard en dat twee derde vrij blijft voor waterinfiltratie. Dat kan ook met gebruik van waterdoorlatend materiaal zijn. We zullen de goede praktijken verzamelen en via de VVSG laten verspreiden.’

‘Daarnaast waken wij erover dat bij het afleveren van vergunningen naast de watertoets ook een droogtetoets komt, aangepast aan de Blue Deal. Dit gaat ver, hoor, maar alles wordt gebundeld en op elkaar afgestemd. Ik hou niet van bureaucratie en administratie, wel dat er veel op het terrein met de lokale besturen wordt gerealiseerd. Dus moeten we zien dat ze goede praktijken uitwisselen en geen jaren verliezen door plannen te tekenen. Daar hebben we geen tijd meer voor. We moeten inderdaad overgaan tot actie.’ ‘En echt waar, veel lokale besturen zijn zeer goed bezig. Maar ze hebben informatie, ondersteuning en middelen nodig. De lokale besturen zijn mijn eerste partners, we gaan ze belonen.’

Soms klinkt het alsof de Blue Deal vooral gericht is op het platteland.

‘Nee hoor. Steden zijn helemaal mee met deze sense of urgency. Veel steden zijn al op de goede weg met ontharding, vergroening en bronbemaling. Vlaanderen zal niet betuttelen maar wel goede praktijken uitwisselen. We hebben veel acties, denk ook aan Operatie Perforatie: waar we ook steden willen stimuleren om hun pleinen te ontharden.

Vlamingen zijn koplopers in het scheiden van afval, zullen ze ook koplopers worden in zuinig watergebruik?

‘In elk geval gaan we hen met campagnes sensibiliseren. Nu al zijn we bezig met de kleine kinderen: laat het water niet lopen tijdens het tandenpoetsen. Je moet bij de kleintjes beginnen. Wie zuinig waterverbruik zegt, zegt ook slim waterverbruik. We onderzoeken bijvoorbeeld ook de haalbaarheid van een waterinfiltratiebonus voor mensen die hun regenwater laten infiltreren op hun eigen perceel. We zullen niet straffen maar wel bewustmaken en belonen.’

Ook voor circulair watergebruik?

‘Alle hergebruik willen we stimuleren. Voor de wc hoef je toch geen drinkwater te gebruiken? In eerste instantie richten we ons echter op het gebruik van het water van grote oppervlakten, dat doen we met een ecologiepremie voor bedrijven, industrieterreinen maar ook landbouwbedrijven. Er is heel veel. We proberen het eenvoudig te houden. De tijd van plannenmaken is voorbij. Ik wil helder en simpel geld inzetten op kostenefficiënte projecten.’

U had het over alle natte natuur die verdwenen is. Wat gaat u daaraan doen?

‘Een groot deel van het budget gaan we besteden aan het maken van natte natuur. Het is zo belangrijk dat het water infiltreert en in de grond dringt en dat het niet snel wordt afgevoerd. We zullen moerassen en veengebieden aanleggen. Daarvoor zijn de lokale besturen onze partners, net zoals de natuurverenigingen. Nu al komen gemeenten met projecten af om natte natuur te realiseren. Daarom is het behoud van de Groene Delle, op de grens van Hasselt, Lummen en Heusden-Zolder, zo belangrijk: het is trilveen en dat is sterk waterabsorberend.

Daarom mocht dat gebied niet verdwijnen, al was de procedure daarvoor al vijf of zes jaar aan de gang.’ ‘We zullen ook de polders in Vlaanderen herstellen en er natte natuur van maken. Lokale besturen die voormalig veengebied herstellen, zullen daar subsidie voor kunnen krijgen. Voor Vlaanderen is dat pure winst: er komt natuur bij en we doen iets tegen de droogte. Zo wordt één plus één drie. Hiervoor gaan we veel subsidies beschikbaar stellen.’

Hoe kunnen gemeenten en steden daar aanspraak op maken? Zullen er oproepen zijn?

‘Ja, we zullen oproepen uitschrijven. AI zijn lokale besturen nu al vragende partij, omdat ze snel vooruit willen. We zijn ook bezig aan het hermeanderen van de Demer die ooit werd rechtgetrokken. Door de rivier opnieuw te laten meanderen zal het water op een trage manier in de ondergrond kunnen infiltreren, zodat het ter plaatse kan blijven.’ ‘Lokale besturen investeren nu ook al in overstromingsbekkens en gecontroleerde overstromingsgebieden, waarbij wij financieel tussenkomen.

Zo kun je woongebieden beschermen tegen de almaar fellere regenbuien, voorkom je wateroverlast en zorg je voor een tragere infiltratie. Ik geloof hard in de Blue Deal. Je ziet ook bij de lokale besturen dat ze snakken naar een waterbeleid. Maar ze komen geld tekort, wij gaan daarin dus voorzien, net zoals we knowhow zullen leveren.’ ‘Omdat de VVSG ook in de taskforce zit, is ze goed geplaatst om informatie en alle good practices door te spelen. Het geheel is een project voor de volgende acht tot tien jaar. Enerzijds gaan we informeren en sensibiliseren over alle mogelijke initiatieven, van de voortuintjes tot de hemelwaterplannen, anderzijds zijn er grote infrastructuurwerken voor de stuwen, natte natuur en waterbuffers nodig. Voor die laatste hebben we meer tijd nodig. Er zal deze beleidsperiode enorm worden geïnvesteerd in water.’

Niets zo leuk als met water spelen. Zit er ook een recreatief luik aan de Blue Deal?

‘Ik ben inderdaad aan het denken om er ook het aangename aan te koppelen. Tijdens de afgelopen droge zomer konden we niet op vakantie en bleek hoe belangrijk water was. Het sluitstuk zouden ecologische zwemvijvers kunnen zijn, zoals er in Deurne eentje is. Sommige lokale besturen dromen hier van. Maar eerst moeten we zien dat er genoeg water uit de kraan blijft komen. Water is zo belangrijk, in het verleden werden er al veel oorlogen om gevoerd. Stel je maar eens voor dat er geen water uit de kraan komt. Dat wil je niet meemaken en daarom ondernemen we nu actie.’

Bij waterbeleid denken we ook aan rioolbeleid. Gemeenten voelden zich in de kou gezet, toen u op het journaal verklaarde dat ze op dat vlak schuldig verzuim pleegden.

‘Mijn reactie kwam uit een bezorgdheid over basishygiëne, het welzijn van de burgers en het milieu. Ik heb ook uitdrukkelijk gezegd dat veel lokale besturen goed bezig zijn, maar nog te veel niet. Sommigen verschuilen zich voor hun uitstelgedrag achter de versnippering in de ruimtelijke ordening. Vlaanderen heeft bijvoorbeeld jaarlijks 123 miljoen euro veil via VMM om 75 procent van de kosten onder de grond te dragen. Ik heb pas een brief naar 250 gemeenten geschreven met de vraag om alsjeblief een project in te dienen, want ook dit jaar dreigt er weer een onderbenutting van de middelen.

Alle experts zeggen dat we de Europese doelstelling van Proper Water in 2027 niet zullen halen. Ik spoor de lokale besturen aan om er toch volop op in te zetten. En eerlijk waar, door die Pano-reportage van begin november zijn sommige lokale besturen wakker geschoten, ze hebben me al inhaalplannen gestuurd. Je moet prioriteiten stellen en keuzes maken. Eindelijk is er eens een minister die zegt “Nu moet het gebeuren.” Ik wil geen excuses meer horen, iedereen moet in gang schieten.’

Hoe staat u tegenover het rioolakkoord waarbij gemeenten voor de laatste kilometers riolering gefinancierd worden op basis van het aantal woningen dat ze op de riolering kunnen laten aansluiten in plaats van per groot project?

‘Willen we een goede waterkwaliteit in Vlaanderen dan moet de zuiveringsgraad van ons afvalwater omhoog. Dat is het uitgangspunt. Ik sta dus zeker niet weigerachtig tegenover een rioolakkoord, waarbij we samen met de gemeente duidelijke doelstellingen vastleggen. Momenteel lopen hierover de gesprekken, maar het is wat mij betreft evident dat we vanuit Vlaanderen een stok achter de deur moeten houden. Een groot deel van de achterstanden zijn historisch gegroeid, maar als gemeenten halsstarrig blijven weigeren om rioleringen aan te leggen, dan moet het mogelijk zijn om vanuit Vlaanderen in te grijpen. Daarnaast willen we het al dan niet aangesloten zijn op rioleringen ook in de woningpas opnemen. Dan zie je als kandidaat-koper meteen of er riolering ligt. Ik hoop dat dit een extra stimulans is voor lokale besturen om er werk van te maken.’

Waar zijn die grote tekorten op het vlak van riolering?

‘We hebben nu geen volledig zicht op de 50.000 kilometer leidingen die er liggen, we weten niet waar ze allemaal juist zitten, laat staan in welke staat ze verkeren. Daarom heb ik de rioolbeheerders de opdracht gegeven om een rioleninventaris op Vlaams niveau op te maken. Daarom willen we een register, ook voor de nodige herstellingen, zo kun je de werken op elkaar afstemmen, investeren waar de nood hoog is en hogere kosten vermijden. De Vlaamse en de lokale diensten moeten trouwens meer dialogeren en samenwerken om de werken efficiënter te doen verlopen.’ •

Marlies van Bouwel is hoofdredacteur van Lokaal
Voor Lokaal 12 | 2020