Op 13 juni organiseerde de Commissie Binnenlands Bestuur van het Vlaams Parlement een hoorzitting over de politieke participatie bij de lokale verkiezingen met een reeks middenveldorganisaties en experts, waaronder de VVSG. Op 13 oktober 2024 zullen de lokale verkiezingen immers voor het eerst plaatsvinden zonder opkomstplicht. De commissieleden bogen zich over de vraag hoe we kiezers kunnen motiveren om naar de stembus te gaan.
Het effect van de afschaffing van de opkomstplicht laat zich vandaag nog moeilijk inschatten. Buitenlandse voorbeelden zijn nooit helemaal vergelijkbaar, maar geven ons wel een indicatie van welke kant het kan opgaan. Zo werd in Nederland de opkomstplicht al in de jaren zeventig van de vorige eeuw afgeschaft. Sindsdien is het opkomstpercentage bij de lokale verkiezingen er stelselmatig gezakt van zo’n 70% in de jaren zeventig naar 50% bij de laatste lokale verkiezingen in maart vorig jaar. Er zijn wel grote verschillen tussen de gemeenten onderling. In sommige gemeenten was er een opkomst van maar 39%, terwijl er in andere gemeenten liefst 80% van de kiezers kwam opdagen. De opkomst voor de nationale Tweede Kamerverkiezingen vertoont in Nederland dan weer geen geleidelijke daling, maar blijft schommelen rond de 80%. Voor het lokale niveau zijn het in elk geval cijfers die een heel eind verwijderd liggen van het opkomstpercentage van meer dan 90% dat we in Vlaanderen in de afgelopen veertig jaar kenden bij de lokale verkiezingen.
De redenen voor een lage of verminderde opkomst kunnen zeer divers zijn. In deze editie van Lokaal gaat professor Bram Wauters (UGent) op een aantal aspecten dieper in. Een aantal kenmerken van de kiezers zelf bepalen voor een groot deel of men al dan niet gaat stemmen. Dat leeftijd, inkomen en opleidingsniveau een rol spelen, is geen geheim. Hoe lager de leeftijd, het inkomen of het opleidingsniveau, hoe lager het opkomstpercentage. Anderzijds is ook het karakter van de verkiezingen zelf belangrijk voor de mate waarin kiezers gaan stemmen. In welke mate denkt de kiezer effectief invloed te hebben op de verkiezingsuitslag? Bijzonder boeiend wordt op dat vlak de rol van kartellijsten en de semi-rechtstreekse burgemeestersverkiezing: zal de kiezer daardoor meer of net minder het gevoel krijgen dat een stem ertoe doet?
Kiezers ertoe aanzetten om te gaan stemmen is in 2024 belangrijk. Kiezers die in 2024 al afhaken, zullen immers meer geneigd zijn om dat in de verkiezingen erna ook te doen. Gaan stemmen wordt als het ware ‘een goede gewoonte’. Het – overigens merkwaardige – gegeven dat er voor de regionale, federale en Europese verkiezingen wel nog een opkomstplicht geldt, is op dat vlak misschien nog positief. Het betekent immers dat mensen, weliswaar voor andere bestuursniveaus, toch nog de ‘gewoonte’ aanhouden om te gaan stemmen. Uit onderzoek haalt professor Wauters een aantal mogelijkheden aan om burgers er toch toe aan te zetten te gaan stemmen. De stemlokalen op een bereikbare en toegankelijke manier organiseren staat al op het praktische lijstje van to do’s. Maar ook een appel doen op de burgerzin en sociale druk is een beproefde tactiek. Daarbij is het wel belangrijk dat burgers niet zozeer uit partijpolitieke hoek worden aangesproken, maar wel door personen uit hun eigen sociale netwerk. Herkenbaarheid is ook hier belangrijk.
In 2024 zal het er voor de lokale verkiezingen dus in eerste instantie om gaan mensen naar de stembus te krijgen. De socio-economische representativiteit van de kiezer is daarbij een belangrijke bezorgdheid. Maar het motto ‘elke stem telt’ is op lokaal vlak nog altijd ietsje meer waar dan op het regionale, federale of Europese niveau. Denk maar een het afgelopen referendum over de fusie in Wellen waar welgeteld zes (6) stemmen te weinig werden uitgebracht om tot een telling van de stemmen over te kunnen gaan. —
Kris Snijkers is algemeen directeur van de VVSG
Voor Lokaal zomer 2023
